Սարդարապատ Դեժավյու

Սարդարապատ Դեժավյու

(վերլուծություն)

ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ ԳՐՈՒՄ Է ՀԱՂԹՈՂԸ։

Նապոլեոն Բոնապարտ։

Սարդարապատ: 451 թվականից ի վեր` Ավարայրի ճակատամարտից հետո առաջին անգամ 15 դար անց, հայ ազգը նորից վեր կանգնեց ու համախմբվեց ժողովրդական պատերազմի համար:
Առաջին համաշխարhային պատերազմի ընթացքում տեղի ունեցած այդ փոքրիկ ճակատամարտը սկիզբ դրեց մեր պատմության մի նոր փուլի։ Այդ նոր էջը, որը սկսվել էր այդ փառահեղ հաղթանակների շարքով, կարծես թե պետք է այդպես էլ փառահեղ շարունակվեր, բայց դե բոլորս էլ գիտենք, թե ինչ է լինում վերջում։ ԵՎ որպեսզի հասկանաք, թե ինչու այդպես եղավ, պետք է նայել այդ պատմության մյուս` ավելի մութ կողմին։<<Սարդարապատ Դեժավյու>> Ֆիլմը բացահայտում է մեր պատմության  այն կողմերը, որոնք մեզ պետք է հասանելի չլինեին և այդպես էլ թաղվեին պատմության էջերի արանքում։Այն հերոսամարտերը, որոնք այդպես վառ նկարագրված են պատմության դասագրքում, կարող էին և չլինել, եթե մեր հայկական իշխանություններն ավելի խելացի գործեին։ Մեր քաղաքական գործիչներն այն ժամանակ տարբերվում էին ներկայիս կառավարությունից նրանով, որ,  ըստ պաշտոնի, պետք է բեղեր ունենային։ Իսկ կաշառքը, լիքը փորը և փողը միշտ էլ առաջին տեղում են եղել։ Հենց այդ պատճառով է,որ Անդրկովկասում Հայաստանը գրեթե դեր չի խաղացել և Վրաստանին  ու Ադրբեջանին ոչինչ չարժեր զոհ տալ Հայաստանը իրենց շահի համար։ Հայ Իշխանավորների ձեռքում չկար իշխանություն, իսկ նրանք ովքեր ունեին այդ իշխանությունը, Վրաստանի կողմից նշանակված ապուշներ էին, որոնց համար երկիր ծախելը թեթև գործ էր։ Ահա թե ինչու գրքում ներկայացված հերոսները ՝ Արամ Մանուկյանը կամ Մովսես Սիլիկյանը կարողացան իրենց ցույց տալ միայն այդ ծանր օրերին։Թուրքական այդ ահարկու զորքը, որն, ըստ գրքի, մի հզոր մեքենա էր, իրականում սարսափելի էր միայն թվաքանակով։։ Թուրքական բանակի մի մասը կազմում էր խուժանը, որը կանոնավոր չէր և ճակատամարտերում տալիս էր մեծ քանակով կորուստներ։ Զինվորների մեծ մասն էլ արդեն հոգնել էր պատերազմից և ամեն պատեհ առիթի փախուստի էր դիմում։ Բայց  հեշտությամբ հասան մինչև Ալեքսանդրապոլ, որը և եղավ մեզ ուշքի բերող փաստը։ Հայկական բանակը, որն այդ ժամանակ  գտնվում էր շատ ավելի լավ վիճակում, քան մեզ ներկայացնում են, չկարողացավ ոչնչով դիմակայել այդ զորքին, քանի որ ինքն էլ չգիտեր, թե ում ենթակայության տակ է գտնվում։ Մեր բանակում կռվում էին թե՜ վրացիներ, թե՜ ադրբեջանցիներ, իսկ թե մեկի, թե մյուսի համար լրիվ մեկ էր մեր ճակատագիրը։ Վրաստանը կորցնելու ոչինչ չուներ , Իսկ Ադրբեջանն էլ, ինչպես գիտենք, գրկաբաց սպասում էր Թուրքական իշխանությանը։Անդրկովկասը այդ ժամանակ գտնվում էր այն վիճակում, որ ինքը պետք է որոշեր՝ ում է հանձնվել՝ Ռուսաստանին, թե Թուրքիային, բայց, ցավոք սրտի, մենք այդ հարցում ձայնի իրավունք չունեինք։ Հետևաբար  հարցն այն էր, թե ինչ կորոշի Վրաստանը, դե իսկ Վրաստանն էլ փորձեց մաքսիմալ կերպով շահվետ քայլեր անել, որն էլ բերեց և անխուսափելի Ճակատամարտին։Ցերեկվա ժամը ուղիղ 12-ին կապիտան Իգիթխանյանի մարտկոցը կրակի տակ է առնում Ղամշլու /Արաքս/ կիսակայարանը եւ Կուլիբեյլի գյուղի տարածքում պատսպարված թուրքական զորքերը: Մահապարտների գունդը գրոհի է անցնում` բարձրաձայն երգելով՝ «Գացողը ետ չեկավ, Բայբուրդ»՝ կոտորածի ժամանակ տարածում գտած երգը: Աջ թևից նրան է միանում Աղթամարի միաբանության վարդապետ Եզնիկի ջոկատը` կազմավորված ճեմարանի 500 սաներից, որոնք մարտի դաշտ են  դուրս գալիս  իրենց պատանքներով։ Նրանք նման էին խաչակիր ասպետներին: Նրանց մեջ կային հմուտ նշանաձիգներ, որոնք դիպուկ կրակոցներն այդ օրն ուղեկցում էին՝ «Անտեր մնար Հասան լալեն, մեռնի Էնվեր փաշի բալեն » երգով: Կարելի է պատկերացնել, թե թուրքերի վրա ինչ տպավորություն էին թողնում զանգերի անդադար ղողանջների ներքո հարյուրավոր ձայներով երգող մահապարտների ու միաբանների սև շղթաները, որ մահաբեր կրակի տակ նորից ու նորից անցնում էին գրոհի:
Ահա այսպես է սկսվում այդ հերոսական պայքարը, որը և ցույց է տալիս հայ մարտիկի իրական դեմքը։ Բայց, ցավոք սրտի, գրքում այսպես ակնառու չեն նկարագրվում մեր տարած պարտություննեըր, այն պարտությունները որոնք և բերեցին այս հաղթանակին։Հետևություն՝ պատմությունից դասեր քաղելու համար պետք է իմանալ այն ամբողջությամբ։Յուրաքանչյուր հարց ունի երկու կողմ և եթե դու ծանոթ ես միայն մեկին,  դա դեռ չի նշանակում, թե դու ինչ-որ բան գիտես։